By Kenny Jyrwa
Shillong, Nailar : Hato phi dang kynmaw ia u Rancho jong ka phlim 3 Idiots? U riewstad uba la pynkylla ia ka kamra klas kaba jar jar sha ka jaka pule kaba sngewtynnad? Ka Meghalaya ruh ka don ia la u jong u Rancho hynrei ym da ki tiar kiba phylla ne ka jadu phlim, hynrei tang da u siej, ka dew byrtha bad ka jingieid naduh mynsiem.
Une u dei u Bah Batskhem Thabah, u nonghikai skul sorkar uba iaid ia ka lynti kaba 85 km na Shillong sha ka shnong kaba sha kyndong eh jong ka Mawsynram.
Ka skul Raibah Government Lower Primary School kaba jan nym don nongtrei shuh, ka bym don ia ka jingtei kaba biang bad tang khyndiat ngut eh ki khynnah, kane ka skul Primary kala jot kala pei bad kam ikop shuh ruh kum ka skul.
Ia kiba bun, ka la long ka jingmlien ban ong, “Ehh, trei sha nongkyndong te leit trei tang sngi ïew” hynrei kane kam long pat ia u Batskhem. Ha ka jaka ban long uba jaituh ne ban ym don ia kano kano ka jingkhuslai, kane ka jingjot jingpei jong ka Iingskul kala nang ai mynsiem ia u ba un leh eiei nalade.
Ha u snem 2021, ha ka por ba u leit ban trei nyngkong, katei ka skul kala khang khyrdep la 2 snem. Kala mih da ki niut ki nier, kala shah pynjulor ha u lapbah bad shah leh klet ha ki bor khmih, ka la kylla long kum ka Iingjah na kaei kaba ka skul kadei ban long. Hynrei u Batskhem ula iohi ia ka kabu, ym tang ha ka jingtei jong ka skul, hynrei ha ki khynnah, ha ka shnong bad ha ka bor jong ki sienjam kiba rit.
Hashwa ban khohreh ha ki kot ki sla bad ban ai jinghikai, u Batskhem ula sdang shwa da kaba rah ia u synsar. Ula hikai ia ki khynanh skul ba ka jingkhuid jingsuba kam dei satia tang ia ka sawdong sawkun hynrei ka dei ruh na ka bynta ka jingshai ha ka bor pyrkhat bad ka jingsngew sarong iala ka jaka.
Kumta da kaba iatreilang, kila ia pynkhuid ia ka phyllaw, thung ia ki syntiew bad pynkylla ia ka skul sha ka jaka pule kaba jyrngam.
“Ha ka nsgi nyngkong ka jong nga hapoh ka skul, nga lah ioh ia ka lad ban tip kham bniah ia ki khynnah bad ia ka histori jong ka skul, ia kaba nga lah shu peit, ia ka phyllaw jong ka skul, ki khynnah skul bad ka shnong ka thaw. Da kaba sngap ia ka khana bad ia ka jingeh kaba kila mad, kala pynlong shisha ia nga ban pyrkhat ia kaei kaban leh bad ban sdang shwa naei. Nga hap ban sdang naduh kaba sdang. Nga don ia ka jingiohi jngai, ka jingkyrmen ban wanrah ia ka jingkylla kat kaba nga lah. Kumta nga la sdang shwa ia ka khuid ka suba ym tang ha ka sawdong sawkun jong ka skul, hynrei wat ia ka dohnud bad ia ka mysniem ruh” ong u Bah Batskhem.
Kane ka jingkylla kala ai mynsiem ia ka shnong baroh kawei. Kaei kaba la sdang tang kum ka mishon jong uwei u briew mynta kala kylla long kum ka jingiakhih jong ka imlang sahlang.
Phi lah ban miutdur? Ki khynnah skul kila ialam ban wanrah ia ka jingkylla. Kila buh hi ia ka pali ban pynkhuid ia ka skul, ban iada ia ki jingthung bad kila ai mynsiem ruh iala ki kmie ki kpa ha iing ban long kiba pynleit jingmut ha ka lehkhuid lehsuba bad ban iada ia ka mariang.
“Kaei kaba la sdang kum ka sienjam kaba rit kala sdang ban roi sha kaei kaei kaba heh, ki jingpyrshang ki jong ngi kala ai mynsiem ban don ia ka jingpynkhuid shnong ha kaba ki khynnah skul, ki nonghikai bad ki nongshong shnong kila iasnohkti lang ban pynlong ia ka sawdong sawkun kaba khuid” ula ong.
Haba u Batskhem ula sakhi ba kiba bun ki khynnah skul kim shym la don ia ka jaka thep let ne Pencil Box, um shim la mareh sha iew sha hat ban thied ia ki. Hynrei ula phai bad peit sha ka mei mariang. Kynmaw kumno ngi ia pynianujor ia u bad u Rancho?. Kumta katei kajuh ka rukom pyrkhat, u Batskhem ula shna ia ka jaka thep let da ki siej, ka dieng ban thoh jingthoh, ka jingsong kaba la shna da ka sla bad ki pela ba la shna da ka siej ban ioh dih um.
Ki khynnah skul kila thung ia ki syntiew, ban tip ia ka kyrteng jong ki katkum ka jingtip saïan bad kila pynheh pynsan ia ki jingthung ha kper lyngba ka jingiarap ki kmie ki kpa jongki.
“Katba nang iaid ka por, ka skul kala nang wandur bad kala kylla long palat ban ia ka jaka pule. Kala kylla long ka jaka jong ka jingkyrmen bad ka iing ba-ar jong ki khynnah. Ka jaka kaba ki khynnah kila heh la san da ka jingshaniah skhem halade, ka jaka kaba ki khynnah ki dap da ka jingkmen ban don, kaba ki lah ban leh ne pynpaw ia la ka jingsngew ka jongki da kaba laitluid” ki kyntien ai mynsiem na u Batskhem.
Ban tei ia ka jingiadei bad ki khynnah, u Batskhem ula jam palat ia kaei kaba la kdew ha ka ki kot ban ai jinghikai, ula wanrah ia ki jingialehkai kum ka kynhun, ka tem bad ka rwai, ki kynta pule bad ban pynlong ia ka jingak drama. Ula pynkylla ruh ia ka rukom pynwan ia ki jingsawa sur ne Phonics kaba sngewtynnad, ka jingpynialehkai ia ka jingiaknieh shuki hynrei da ki Vowel bad ki Consonants.
Ula hikai ia ka jingkordor jong ka jingsbun bad ka jingiatylli, kaba la pynkhie im haba uno uno u khynnah skul u iohpang. Da kaba kynmaw ia ka jinghikai kaba ki ioh na u Batskhem, ki khynnah skul kila leit ban peit ia la ki paralok kiba ia shong klas lang man la ka sngi, ban ai mynsiem haduh ban da wanphai biang shapoh skul, da ka jingkhlain.
U Batskhem ula pynkynmaw, “Nga kyndit ban ioh ia ka jingtip ba ki khynnah ki leit ban peit ia u para khynnah ba pang man la ka sngi bad kila pynlut ruh ia ka por ka jongki, ki pynsngewbha bad pynshlur ia u bad ka pynkynmaw ia u ba ym dei ban khein kut noh.
Katto katne na ki khynnah skul kila leit rah da ki jingbam ban pynkmen ia u bad don pat kiba la leit ban buh jingduwai na ka bynta ka jongu. Nga ruh nga leit ban jurip ia u man la ka sngi. Ka jingleh bha bad jingleh sbun ka jongki kala ai mynsiem bha ia u ban pynbteng ia ka jingpule. Nga la pynlong ia ka eksamin na ka bynta ka jongu hapoh ka iingsah bad ula pyndep ne Pass da ka jingskhem jingmut bad da ka jingsngewsarong. Ka jinglehbha bad ka jingsngewkhia ka jongki kala kyntiew shibun ia ka mynsiem ka jongu bad hadien 6 bnai ula wan ban pule biang sha skul ban bteng ia ka jingpule ha ka Upper Primary School ha u snem ba bud”.
Tang ka jingai mynsiem kam shym la long kaba biang. Ka tnum skul kala pei, ki jingkhangiit kila pait bad ka kamra skul ruh kam shym la long kaba shngain ha ka por ba jur slap bha. Ka Mawsynram kadei kawei na ki jaka kaba jhieh tam ne Wettest Place ha ka pyrthei.
Dei ha kane ka por ba u Batskhem ula leit sha la i paralok barim Ibarihun Majaw ban sdang ia ka jingpan jingiarap na ki paidbah ban ia noh synniang lyngba ka Milaap.
Kaei kaba jia hadien? Ki paidbah na kylleng kila noh synniang bad pynsaphriang ia ki khubor bad hapoh ka shi taiew kila lah ban pynmih ia ka pisa ba ki donkam. Da ka jingiarap na ki nonghikai, ki paralok bad na kiwei pat ki briew, ka skul kala ioh ia ka jingpynkylla dur. U Batskhem ula wanrah ia ki tiar ki tar na Shillong da ka kali lajong bad ula trei ryngkat lang bad ki nongshong shnong bad ula pynkylla dur ym tang ia ka skul hynrei ia ka mynsiem jong ka shnong Raibah baroh kawei.
Wat ka Anganwadi Centre kaba don marjan kala ioh ia ka jingkylla bad kylla long kum ka kamra skul kaba kongsan.
Ka sienjam bala shim tang da uwei u briew mynta kala kylla long jong baroh
Ki kpa kila wanrah ia ki tiar ki tar katba ki kmie kila pynkhuid bad wat ki nongshong shnong ki bym don khun ha ki skul kila wan iasnohkti lang namar ba kam dei shuh tang na ka bynta ka pule puthi. Kala long ka jingsngewsarong ia ka shnong baroh kawei.
Da ka jingiarap jong ka nonghikai na katei ka shnong kong Danolyn Snaitang bad ka jingkyrshan na ki riewshemphang ha ka liang ka pule puthi kum u Bah David Nongrum bad ka DERT, u Batskhem ula pynbha ia ki jingai jinghikai hapoh ka kamra skul ruh. Ula buh ia ki khynnah skul ha ki kynhun katkum ka jinglah ka jongki bad pynleit jingmut ha ka nongrim jong ka jingshemphang bad ka jinglah ban khein ban diah da kaba pyndonkam da ki lad ki lynti ki ban pynsngewtynnad.
Khublei ia ka Owl Library, ka skul kala ioh 100 tylli ki kot. U Batskhem ula pynthikna ba kam dei satia tang ka jaka ban pule jar jar hynrei ki khynnah skul ki ioh ban ak drama, ula buh por ban pynleit jingmut ha ki jingpule bad pynlong ia ki jingiathuhkhana kiba don ia ka jingim.
Kala wan sa ka jingangnud kaba heh, ka Raibah Living Library kaba la kyrshan da ka Green Hub x Royal Enfield Conservation Grant, kane ka Library kala kylla long ka jaka ban pynneh pynsah ia ka jingnang jingstad tynrai. Ki riewrangbah ka shnong mynta ki ai jinghikai ia ki khynnah shaphang ki kynbat, ki jingthung bapher bapher, ki khana puriskam bad ki khana ne histori shaphang ki riewdonnam kum u Sngap Sing Syiem, u Syiem Khasi uba la iakhun pyrshah ia ki bor phareng bad uba la iap ha Raibah.
U Batskhem ym tang ba ula trei hapoh Raibah hynrei ula im syndon ha ka thain. Ula leit iasnoh kti lang bad ki nongshong shnong ha ki jaka rep bad ha ka khwai dohkha ban sdang ia ka projek ban pynneh pynsah ia ki dohkha tynrai ka jylla bad ula pyndonbynta ialade man la ka sngi ha ka jingim ka jongki. Lyngba kine ki jingpyrshang, ka skul kala kylla long ka jaka pule kaba sngewtynnad.
Mynta ka skul ha Raibah kam dei shuh tang ka skul. Na ki kynroh kiba la pra sha ka jingker da ki siej, na ka madan khyndew sha ka jaka kaba mih ki syntiew ki skud, na ki kamra pule kiba la shah kyntait sha ka jaka pule ki khynnah ka thain. Ha man la ka shi inshi jong ka jingkylla kala kren sawa jam ia ka jingiatreilang bad ka jingkyrmen.
Hadien jong kine kiei kiei baroh, la don uwei u nonghikai uba sngewrit u bym shim la ap ia ka kambah hynrei ula kylla long pynban uwei.
Khlem da klet, u Batskhem u dang don ha ka rta ha ki 30 snem, uba la sdang ia ka lynti iaid jong ka jinghikai ha u snem 2017. Hynrei haba pule ia kane ka khana shaphang ka jong u, lah ban pynwandur ba ula don ha ka rta kaba 50 snem bad uba la don kyrhai ia ka jingshemphang. Hynrei ka jingshisha ka long da khongpong bad kane kala pynlong ia kaei kaei ban sngewtynnad bha. U Batskhem um dei tang ka jingai mynsiem, hynrei ka jinghikai ia ngi baroh.
